Ngưu bàng là quả chín hoặc quả đã phơi khô của cây Ngưu bàng. Đây là dược liệu dùng trong Y Học Cổ Truyền với công dụng trị mụn nhọt, phát ban, phù thận cấp, bệnh sởi, ho, hen suyễn...

1. Vị thuốc Ngưu bàng là gì?

Tên Tiếng Việt: Ngưu bàng.

Tên khác: Đại đao tử; Hắc phong tử; Thử niêm tử; Lệ Thực; Mã Diệc Danh Thử Niêm; Ngưu Bảng; Đại Lực Tử; Bảng Ông Thái; Tiện Khiên Ngưu; Biên Bức Thứ.

Tên khoa học: Arctium lappa, Arctium minus, Arctium tomentosum.

Họ: Cúc (Asteraceae).

Cây Ngưu bàng

1.1. Đặc điểm Ngưu bàng

Ngưu bàng, một loại thảo mộc lâu năm trong họ Compositae dự trữ hầu hết các chất dinh dưỡng của nó trong năm đầu tiên. Chất dinh dưỡng này sau đó được sử dụng cho quá trình nở hoa. Cây được trồng 2 năm một lần, cây khá cao và có thể đạt tới 3m.

Lá cây Ngưu bàng

Lá có kích thước khá lớn, mọc xen kẽ, dạng dây, có một cuống lá dài và có màu đỏ ở mặt dưới. Các lá cơ bản nhỏ hơn và hẹp hơn với cuống lá rỗng.

Hoa của cây Ngưu bàng

Hoa màu tím, mọc thành cụm hình cầu, mọc thành chùm. Chúng xuất hiện vào giữa mùa hè, từ tháng 7 đến tháng 9.

Rễ cây Ngưu bàng

Rễ Ngưu bàng phát triển thành nhánh (rễ non) và có thể sâu tới 45–50 cm và đường kính 3–6 cm. Nó có hình trụ, vỏ mỏng màu nâu và bên trong thay đổi từ màu trắng đến trắng hơi vàng tùy thuộc vào độ tuổi của cây. Thời gian từ khi trồng đến khi thu hoạch từ 8 đến 12 tháng.

1.2. Phân bố, thu hoạch và chế biến

Phân bố

Cây Ngưu bàng có nguồn gốc từ các vùng ôn đới, từ Scandinavia đến Địa Trung Hải, và từ Quần đảo Anh qua Nga, và Trung Đông đến Ấn Độ, Trung Quốc, Đài Loan và Nhật Bản.

Hiện nay, cây được trồng ở hầu như ở khắp mọi nơi nhưng ưu thích loại đất tươi tốt, giàu mùn và nên được đặt ở vị trí đầy đủ ánh sáng mặt trời.

Thu hoạch

Việc nhân giống cây Ngưu bàng đạt được thông qua việc gieo hạt vào giữa mùa hè. Việc thu hoạch diễn ra từ ba đến bốn tháng sau khi gieo hạt cho đến cuối mùa thu.

Chế biến

Rễ Ngưu bàng sau khi thu hái nên thái mỏng và phơi khô nhanh vì dễ bị hư.

1.3. Bộ phận sử dụng của Ngưu bàng

Rễ Ngưu bàng được dùng làm thuốc để điều trị nhiều bệnh, ngoài ra còn được sử dụng trong ẩm thực. Rễ rất giòn và có vị ngọt, nhẹ và hăng với một chút chát.

Ngưu bàng tử là quả chín của cây Ngưu bằng thường dùng điều trị cảm mạo và các bệnh ngoài da

1.4. Thành phần hóa học

Rễ chứa chủ yếu là inulin (45%), tanin, axit stearic, một carbon hydrogen và một phytosterol, Sitosterol-beta- Dglucopyranoside, axit chlorogenic. Ngoài ra nó còn chứa các polyphenol đó là các dẫn xuất của axit caffeoylquinic.

2. Tác dụng của Ngưu bàng

2.1. Theo y học cổ truyền

Tính vị: Vị cay, đắng, tính hàn.

Qui kinh: Qui vào kinh Phế và Vị.

Công năng, chủ trị: Ngưu bàng được đánh giá cao về các hoạt động tăng cường sức khỏe. Thông tin tổng hợp cho thấy rằng Ngưu bàng có hiệu quả chống lại các bệnh khác nhau.

Trong y học cổ truyền, rễ cây Ngưu bàng cũng có thể được sử dụng để điều trị bệnh gút, thấp khớp, loét, mụn trứng cá, chàm và bệnh vẩy nến, bổ phế.

Nó là một thành phần của một số mỹ phẩm, dầu gội đầu và các sản phẩm chăm sóc tóc.

Người Trung Quốc cũng sử dụng Ngưu bàng khô như một lợi tiểu và một chất làm sạch máu. Nó làm sạch máu bằng cách loại bỏ chất độc nguy hiểm.

2.2. Theo y học hiện đại

Theo các nghiên cứu, Ngưu bàng có tác dụng:

• Hoạt động chống ung thư

Chiết xuất từ ​​rễ cây Ngưu bàng có tác dụng bảo vệ tế bào cơ thể người khỏi các chất độc hại và giảm đột biến của tế bào. Từ đó giảm khả năng gây ung thư.

• Hoạt động chống đái tháo đường

Sitosterol-beta- Dglucopyranoside được coi là hoạt chất mạnh nhất có hiệu quả trong các hoạt chất được tìm thấy trong rễ cây Ngưu bàng để điều trị đái tháo đường và béo phì.

• Kháng khuẩn

Thuốc sắc từ Ngưu bàng có khả năng ức chế song cầu khuẩn, hiệu quả cho các bệnh lý phổi, da…

Chiết xuất từ rễ cây Ngưu bàng là axit chlorogenic cho thấy hiệu quả đáng kể đối với vi khuẩn Klebsiella pneumoniae theo cơ chế ức chế β-lactamase của vi khuẩn.

• Nguồn cung cấp chất chống oxy hóa

Rễ Ngưu bàng đã được chứng minh là có chứa nhiều loại chất chống oxy hóa mạnh, bao gồm quercetin, luteolin và axit phenolic.

• Loại bỏ độc tố khỏi máu

Các bằng chứng gần đây đã phát hiện ra rằng rễ Ngưu bàng có chứa các thành phần hoạt tính trong hệ thống rễ của nó có thể loại bỏ độc tố khỏi máu.

• Giảm đau

Hoạt tính chống oxy hóa của Ngưu bàng giúp giảm tình trạng viêm và đau. Nghiên cứu năm 2014 đã phát hiện ra rằng cây Ngưu bàng làm giảm các dấu hiệu viêm và stress oxy hóa cho những bệnh nhân bị viêm xương khớp.

• Hỗ trợ điều trị các vấn đề về da

Thành phần Polyphenol trong rễ cây Ngưu bàng có tác dụng sát trùng, kháng viêm, chống oxy hóa và chống lão hóa, giúp giảm nhanh các vết mụn đang sưng viêm và không để lại sẹo. Đặc tính chống viêm và kháng khuẩn của rễ có thể giúp giải quyết các vấn đề về da khi bôi tại chỗ cho da. Kẽm có trong chiết xuất rễ Ngưu bàng giúp việc thúc đẩy và phân chia tế bào, tăng cường sức đề kháng cho da, nhờ đó hạn chế tình trạng viêm nhiễm khi bị mụn.

• Gỉam cholesterol

Theo một nghiên cứu năm 2017, mức cholesterol toàn phần (TC), triglyceride (TG), cholesterol lipoprotein tỷ trọng thấp (LDL-C) giảm đáng kể ở những phụ nữ vừa kết hợp sử dụng Ngưu bàng kèm với việc tập thể dục.

Tuy nhiên, cũng trong nghiên cứu trên, cholesterol lipoprotein tỷ trọng cao (HDL-C) - cholesterol tốt cho cơ thể cũng có xu hướng giảm.

Rễ cây ngưu bàng

3. Liều lượng và cách dùng Ngưu bàng

Tùy mục đích sử dụng có thể dùng dược liệu với nhiều cách và liều lượng khác nhau. Ngưu bàng có thể dùng dưới dạng thuốc sắc, dùng ngoài, dạng viên hoàn…sử dụng độc vị hoặc kết hợp với vị thuốc khác đều được.

Liều lượng:

• Thuốc sắc: 6-12g/ ngày.
• Thoa ngoài: Không kể liều lượng cố định.

Rễ Ngưu bàng được sử dụng dưới các dạng khác nhau như:

• Rễ cây Ngưu bàng tươi
• Trà Ngưu bàng
• Bột rễ khô
• Dầu Ngưu bàng

4. Bài thuốc chữa bệnh từ Ngưu bàng

• Dùng khi bệnh sởi chưa mọc, phát ban, mụn nhọt

Chuẩn bị 16g rễ Ngưu bàng, 4g bạc hà, 8g kinh giới tuệ, 12g cát căn, 12g liên kiều,12g hạnh nhân, 8g tiền hồ, 8g cát cánh, đem sắc uống.

• Làm lành vết thương

Rễ Ngưu bàng dùng tươi nấu làm nước rửa vết thương (nấm bàn chân, chàm và chàm bội nhiễm, hắc lào.

• Chữa cảm mạo, chân tay phù

Bạn dùng 80g quả Ngưu bàng, sao vàng sau đó tán thành bột. Ngày uống 8g chia làm 3 lần uống. Bạn nên dùng nước nóng chiêu thuốc.

• Chữa nuốt đau do viêm khô mũi họng, đau họng

Bạn dùng 10g Ngưu bàng, sao qua, tán mịn, uống với nước sôi pha chút rượu.

• Chữa viêm nha chu, viêm miệng

Lấy 5-10g rễ Ngưu bàng, nấu với 200ml nước còn 100ml, súc miệng chữa viêm nha chu (nhiệt miệng, viêm lợi).

• Chữa mụn trứng cá

Rễ Ngưu bàng nấu chín đem pha với nước tắm, giúp ra mồ hôi, chữa mẩn ngứa làm sạch da, mềm da; xông chữa mụn trên mặt.

• Trị viêm da sưng tấy, ngứa (dị ứng)

Ngưu bàng 30g ngân hoa 50g đem sắc uống.

5. Lưu ý khi sử dụng Ngưu bàng

Không sử dụng Ngưu bàng trong các trường hợp:

• Mẫn cảm và dị ứng với bất kỳ thành phần nào có trong dược liệu.
• Người đang bị tiêu chảy, hay lạnh bụng, tay chân lạnh nên hạn chế sử dụng dược liệu.
• Phụ nữ có thai và cho con bú không nên dùng dược liệu này.
• Người sắp phẫu thuật: Ngưu bàng có thể làm tăng nguy cơ chảy máu trong và sau khi phẫu thuật. Do đó nên ngừng dùng ít nhất 2 tuần trước khi phẫu thuật.
• Người bị tiểu đường: Trường hợp người bị tiểu đường đang sử dụng thuốc điều trị đặc hiệu không nên dùng rễ Ngưu bàng vì khi dùng chung có thể khiến tác dụng hạ đường huyết gia tăng, gây hạ đường huyết quá mức.

6. Kiêng kỵ khi sử dụng vị thuốc Ngưu bàng

• Không dùng vị thuốc Ngưu bàng cho người có tâm tỳ hư, tiêu chảy;
• Người yếu sinh lý cần thận trọng khi dùng vị thuốc Ngưu bàng;
• Arctiin trong Ngưu bàng có thể gây thở yếu, co giật, tê, khó khăn khi cử động;
• Khi áp dụng bài thuốc có Ngưu bàng cần tham khảo ý kiến bác sĩ để tránh tương tác và những rủi ro không đáng có.

Ngưu bàng là dược liệu có nguồn gốc từ thiên nhiên. Tuy nhiên, để có thể phát huy hết công dụng của vị thuốc đối với sức khỏe, nên tham khảo ý kiến bác sĩ để kiểm soát rủi ro và những tác dụng không mong muốn.

Theo YHCT